واقعیت این است که دلار عامل تثبیت کننده نفت و اصلی ترین محصول تجاری در ایران است. اما حتی این موضوع هم ایران را از حذف دلار از مراودات تجاری خود باز نداشت. ایران در نیمه نوامبر ۲۰۱۷ میلادی (آبان ۱۳۹۶ خورشیدی) از برنامه خود برای تغییر ارز مبنا از دلار یعنی اصلی ترین ارز بین المللی به یک ارز معتبر دیگر (یورو) خبر داده و گفت که روسیه هم در صدد چنین اقدامی است. این در حالیست که روسیه تا حالا کنار گذاشتن دلار را اعلام نکرده است. به گفته مقام های ایران این اقدام در واکنش به تهدید ترامپ به خروج آمریکا از برجام و تروریستی خواندن سپاه که یکی از ارکان اصلی اقتصاد ایران است و نیز به منظور کاهش تسلط این ارز در مبادلات جهانی صورت می گیرد.
البته ایران پیشتر و دقیقا در ژانویه ۲۰۱۷ میلادی (بهمن ۱۳۹۵ خورشیدی)که ترامپ ورود شهروندان ایران و ۶ کشور اسلامی دیگر را به آمریکا ممنوع کرد گفته بود که از آغاز سال مالی جدید در مارس ۲۰۱۷ میلادی (فروردین ۱۳۹۶ خورشیدی) دلار را از معاملات خود حذف می کند. با وجود اینکه بیش از هفت ماه از آن تاریخ گذشته اما ایران برنامه مشخص و جدول زمانی خاصی برای تغییر دلار در نظر نگرفته است. البته در این راستا، ایران گفت که توافقی برای استفاده از ارز محلی در امور تجاری بین تهران و آنکارا به امضا رسیده اما معلوم نیست این توافق کی به مرحله اجرا گذاشته می شود. همچنین توافقی برای تهاتر نفت و کالا میان ایران و روسیه امضا شده اما زمان اجرای این توافق هم مشخص نیست.
اما به هر حال، آیا می توان گفت که حذف دلار از مراودات تجاری ایران منجر به تضعیف جایگاه دلار به عنوان مهم ترین ارز در معاملات بازرگانی و سبد ذخایر ارزی جهان می شود؟ این اقدام چه آسیب ها و مزایایی برای اقتصاد ایران به دنبال خواهد داشت؟ در این نوشتار به پرسش های یاد شده پاسخ داده می شود.
حذف دلار آمریکا از مراودات تجاری ایران برای اقتصاد آمریکا چه تبعاتی دارد؟
می توان خیلی ساده گفت که این اقدام هیچ تبعاتی ندارد. اگر نگوییم همه اما اکثر قریب به اتفاق ۱۹۴ کشور جهان از دلار برای بازرگانی خارجی و صادرات و واردات استفاده می کنند و موجودی نقدی حساب ذخیره نقدی آنها دلار است. کنار گذاشتن دلار از مراودات تجاری ایران ضرری به دلار آمریکا نمی زند به ویژه اینکه میزان مبادلات تجاری ایران در مقایسه با کل تجارت جهانی بسیار محدود و ناچیز به نظر می رسد. سهم ایران از تجارت جهانی چیزی در حدود نیم درصد است. به عنوان مثال ایران مثل چین نیست که بیش از ۱۴ درصد حجم صادرات جهان را در اختیار دارد. حالا اگر فرض را بر این بگیریم که ایران با کنار گذاشتن دلار در مبادلات تجاری خود تنها از یوان چین استفاده کند در این شرایط ارزش دلار در برابر یوان چین تضعیف می شود. البته افزایش ارزشی یوان برای اقتصاد چین هم زیانبار است چرا که چین در صدد کاهش عمدی ارزشی ارز خود به منظور افزایش رقابت بین صادرات چین و دیگر کشورها است. حجم مبادلات تجاری چین کجا و میزان تجارت ایران در جهان و جایگاه دو کشور در بازرگانی بین المللی کجاست؟. کما اینکه میزان مبادلات تجاری ایران و آمریکا اصلا رقمی نیست و تنها به محصولات سنتی ایران مثل فرش و خرما و روغن و آجیل محدود می شود.
آیا کنار گذاشتن دلار در مراودات تجاری برای ایران دستاوردی دارد؟
تنها منفعتی که این اقدام برای ایران دارد همان تبلیغات و پروپاگاندای داخلی است که ایران را به عنوان ابر قدرت اقتصادی و سیاسی در جهان جلوه می دهد. چنانچه ایران دلار را از مبادلات تجاری حذف کند هیچ ضربه ای به آمریکا نمی رسد اما در عین حال نه تنها دستاورد اقتصادی خاصی هم برای ایران به دنبال ندارد که هیچ بلکه ایران از مزایایی که در شرایط استفاده از دلار در مبادلات بازرگانی خود استفاده می کرد محروم می شود.
البته ایران می تواند دلار را از مبادلات تجاری کنار بگذارد چرا که این کشور اکثرا با کشورها و سازمان های صاحب ارز غیر دلاری تعامل دارد. کشورهایی مثل چین که به عنوان اصلی ترین شریک تجاری ایران از ارز یوان استفاده می کند و یورو که در مبادلات بازرگانی با کشورهای اتحادیه اروپا به کار گرفته می شود. اتحادیه اروپا دومین منبع واردات ایران بعد از چین به شمار می رود.
این اقدام در صورت اجرایی شدن چه آسیبی به اقتصاد ایران می زند؟
دلار ارز اصلی در سیستم حقوق برداشت ویژه (اس دی آر) و در سبد ارزهای ذخیره جهانی است. سبد اس دی آر شامل پنج ارز عمده دلار و یورو و ین ژاپن و پوند استرلینگ و یوان چین است. یوان چین در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ خورشیدی) به این لیست افزوده شد. این مکانیزم ضمن حفظ ارزش پول ذخیره کشورها از تضعیف ارزش پول محلی آنها هم جلوگیری می کند. چنانچه ارزش یکی از ارزهای ذخیره اصلی در این سیستم کاهش یابد ارزش ارزهای ذخیره با توجه به وجود ارزهای دیگر افت شدید نمی کند. بنابراین چنانچه ایران دلار آمریکا را کنار بگذارد ارز ذخیره این کشور از مزایای تنوع ارزی و برخورداری از بیشترین میزان ثبات ارز محلی و ارزهای ذخیره خارجی محروم می شود.
پول نفت به عنوان مهم ترین محصول صادراتی ایران به دلار آمریکا معامله می شود و سالانه سود سرشاری برای ایران به همراه دارد که در سال مالی ۲۰۱۶-۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۴-۱۳۹۵ خورشیدی) بالغ بر بیش از ۵۵ میلیارد دلار بوده است. تغییر ارز پایه درآمدهای محلی ایران را با سرنوشت نامعلومی مواجه می کند. حکومت ایران باید بخشی از ذخایر نقدی خود را به دلار حفظ کرده تا بتواند هزینه واردات خود که بالغ بر حدود ۶۳ میلیارد دلار در سال مالی جاری بوده را تامین کند.
از طرفی، گمانه زنی ها حاکی از این است که مردم به راحتی زیر بار کنار گذاشتن دلار از مبادلات بازرگانی نمی روند چرا که هم مردم کوچه و بازار و هم بازرگانان در سال های گذشته به دلیل کم اعتمادی به پول ملی یعنی تومان از دلار به عنوان ذخیره نقدی وارز پایه و مبنای ارزش گذاری استفاده می کردند. کاهش ارزش تومان در پنج سال گذشته دستکم ۱۷۰ درصد بوده است. ضمنا متقاعد کردن مردم برای تغییر ارز یا ذخیره ارزی خود از دلار به یک ارز دیگر پروسه دشواری خواهد بود که شاید چند سال زمان ببرد و شاید این اقدام تا آخرین سال ریاست جمهوری روحانی به تعویق بیفتد که در این صورت پیامدهای آن را باید رئیس جمهور آینده به دوش بکشد. به گفته سایت «Al-Monitor» موسسه مالی آمریکایی «فوربس»درباره پیامدهای اجرای این اقدام و نوسانات ارزی به بانک مرکزی ایران هشدار داد. بی ثباتی نرخ پول ملی تلاش ها و موفقیت دولت در کنترل قیمت در چهار گذشته را به باد خواهد داد.
توافق برای استفاده از پول محلی در تجارت با کشورهای همسایه و قرارداد نفت در برابر کالا
ایران برای کاهش وابستگی به دلار در مبادلات تجاری بر امضای قراردادهایی برای استفاده از پول محلی و نفت در برابر کالا تکیه می کند. ترکیه و آذربایجان در ماه های گذشته قراردادهایی برای تجارت مشترک با استفاده از ارزهای ملی و محلی امضا کردند. قراردادی نیز بین ایران و روسیه امضا شده که بر اساس آن نفت ایران در برابر کالا و تجهیزات و وسایل یدکی روسیه صادر خواهد شد. اما با این حال هیچ کدام از این قراردادها تا کنون به مرحله اجرا نرسیده است و برنامه زمانی خاصی برای اجرای آنها در نظر گرفته نشده است. گویا این مساله بیشتر جنبه تبلیغاتی داشته است. حتی اگر ایران دلار را از معاملات تجاری حذف کند و نیز فارغ از مزایای وجود دلار در سبد ذخایر ارزی ایران اما این کشور هنوز به دلار آمریکا برای پرداخت هزینه واردات خود از کشورهای خارج از محدوده اتحادیه اروپا و چین نیاز دارد.
